Skip to content
Close

I Romani oltre il Po e l'Oriente

Database prosopografico tra l'oriente e l'occidente

  • Home
  • Presentazione
    • Il progetto di ricerca
    • La struttura del sito e le modalità di consultazione
    • Novità
  • inter Transpadanam et Orientem
    • Database – A Transpadana ad Orientem
    • Database – Ab Oriente ad Transpadanam
  • Bibliografia prosopografica
    • Abbreviazioni
  • Prosopografie 2024
  • Contatti
  • Guida alle citazioni
  • Link
HomeOrienteLuogoBITHYNIASENATOR
BITHYNIA Constantinopolis Episcopus MEDIOLANVM seconda metà sec. V (Occ.)

SENATOR

2 Febbraio 20197 Dicembre 2020Elena
  • Incarico
  • Datazione
  • Repertori
  • Fonti
  • Origini
  • Destinazione
  • Indici
  • Bibliografia
Episcopus Mediolanensis (472-475)
Seconda metà sec. V
PCBE II/2, s.v. Senator 1, pp. 2021-3; PLRE II, s.v. Senator 3, p. 990; BSS XI, s.v. Senatore, coll. 839 s. (A. Rimoldi); Vies des saints 5, pp. 544 s.; Enciclopedia Cattolica XI, s.v. Senatore, santo, col. 300 (A. Amore); Diz. Chiesa Ambrosiana V, s.v. Senatore di Milano, santo (sec. V), pp. 3325-3328 (C. Pasini); Cazzani, Vescovi e Arcivescovi di Milano, s.v. S. Senatore, 30 s.; Fedalto, Hierarchia Catholica. 31.1 Mediolanensis episcopatus, 178; Lanzoni, Le diocesi, 1021; Ruggeri, Vescovi di Milano, s.v. S. Senatore, 16; Savio, Gli antichi vescovi. La Lombardia, I, Milano, 180-183.
Gesta syn. Constantinopol. a. 450, trad. lat. in P. Mouterde, Fragments d’actes d’un synode tenu à Constantinople (1930-1931), pp. 46-48; Leo. epp. 69, 1.2, 70, 1, 71, 79, 80, 83, 88 (ACO II, 4, pp. 29-32, 42 s., 46), 97, 2; Marcian. Aug. ep. 8, Pulch. Aug. ep. 9 (ACO II, 1,1, pp. 8 s.); Enn. carm. 2,87; De Sancto Senatore episcopo Mediolanensi in Insubria (AA. SS. Maii VI, 28 mai, pp. 759-762); Martyr. Rom., p. 99; Catal. archiepisc. Mediol. (MGH SS 8, pp. 103).
In un elenco predisposto in un manoscritto medievale (sec. XI), relativo alla successione dei vescovi di Mediolanum, in ventunesima posizione si legge: Senator sedit a. 3, depositus 4. Kalendae Iunii ad Sanctam Eufimiam (Catal. archiepisc. Mediol., MGH SS 8, pp. 103).

La tradizione degli studi storici e prosopografici precedenti identificò il presule mediolanense denominato Senator, e attestato in questo documento, con il presbyter elogiato dal poeta religioso e diacono Ennodius di Ticinum 1, che prima del 521 compose un carme in suo onore, in cui furono ricordate le qualità di uomo perspicace, dall’ottima oratoria, impegnato nello studio teologico e in missioni diplomatiche:

De beatissimo viro Senatore episcopo. Qui vicit trabeas solium cinctumque Gabinum / Consulibus praestans ecce Senator adest; / Ingenium velox, sermonis cura rotundi, / Virtutum pretium, forma pudicitiae, / Abdita librorum, mysteria clausa prophetae / Qui dedit in lucem schemate quo voluit. / Orbis ad extremi missus secreta verendis / Curavit studiis quod fuerat lacerum. / Tunc oriens victum peregrino lumine fassus. / Haesit ad aspectum lampadis alterius (Enn. carm. 2,87).

I primi due versi del componimento ennodiano sembrano alludere a un’estrazione aristocratica di S. 2, forse ricoprì incarichi civili prima di intraprendere il percorso religioso, come abbastanza usuale nel periodo tardo antico3. La sua agiografia alluse esplicitamente a un’origine mediolanense: Senator, Mediolanensis, fuit praestanti ingenio […] (AA. SS. Maii VI, 28 mai, p. 759).


1 PLRE II, s.v. Magnus Felix Ennodius 3, pp. 393 s.; DBI 42, s.v. Ennodio, pp. 690-95 (M. Reyellet); DPAC I, s.v. Ennodius, coll. 1660-62 (L. Navarra); ODC, s.v. Ennodius, St, Magnus Felix, p. 547; DTC V, s.v. Ennodius, coll. 126-29; RAC 5, s.v. Ennodius, coll. 398-421 (J. Fontaine); LMA III, s.v. Ennodius, Magnus Felix, coll. 2015 s. (J. Gruber); CPL² [1487-1503] (PL, t. LXIII, coll. 309 – 363).

2 Anche nell’agiografia si trova apposito paragrafo per illustrare la nobiltà della famiglia di Senator: quibus argumentis illustrissima Sepataliorum familia sibi arroget S. Senatorem […] (AA. SS. Maii VI, 28 Mai, pp. 760-762).

3 Fra i molti basti ricordare la figura del vescovo mediolanense Ambrosius (374-397).

S., come suggerito nell’encomio ennodiano (Enn. carm. 2,87) per volontà del pontefice Leone Magno partì come legato per Constantinopolis insieme a Abundius, vescovo di Comum, Aetherius, vescovo di Capua e al sacerdote Basilius 1.

Il sedici luglio del 450, papa Leone Magno inviò all’imperatore Teodosio II (408-450) la missiva seguente:

[…] Ut autem salubribus curis velocior pleniorque auxiliante domino per vestrae clementiae fidem praestetur effectus, ad pietatem vestram fratres et coepiscopos meos Abundium et Aetherium, sed et Basilium et Senatorem presbyteros, quorum mihi devotio est probata, direxi, per quos quae nostrae forma sit fidei, manifestatis instructionibus quas misimus, possitis dignanter agnoscere, ut si Constantinopolitanus antistes in eandem confessionem toto corde consentit […] Dat. XVII Kal. Augusti Valentiniano VII et Avieno consulibus (Leo. ep. 69, 1.2)2.

Il fine principale della missione consistette nel promuovere una condanna definitiva dell’eresia nestoriana, che non riconosceva l’unione della natura umana e divina nell’unica persona di Cristo3, e parimenti nel contrastare la diffusione della dottrina dell’archimandrita costantinopolitano Eutyches 4, primo sostenitore del monofisismo, ovvero dell’affermazione dell’unica natura divina in Cristo.

L’ambasceria, compiuta durante l’imperio di Marciano (450-457), raggiunse il proprio scopo5, si riunì un apposito sinodo il giorno ventuno di ottobre dell’anno 450 e fu sottoscritto all’unanimità il documento dogmatico papale (tomus Leonis).

Gli atti del concilio ecumenico esordiscono con il consueto formulario indicante le coordinate spazio-temporali e i presenti, sotto la direzione di Anatolio, patriarca costantinopolitano (449-458)6:

Die vicesimo primo Tesri prioris, Constantinopoli, sedentibus in basilicis baptismalibus Ecclesiae magnae sanctissimo Anatolio episcopo illius urbis cum sanctissimis episcopis Abundio episcopo Comensi, et Aetherio episcopo Capuensi, cum reverendissimis presbyteris Basilio Neapolitano et Senatore Mediolanensi, qui a Leone missi fuerant […] (Gesta syn. Constantinopol. a. 450, cit., p. 46)7.

A conclusione del sinodo, Marciano e Pulcheria, sua moglie, nel novembre dello stesso anno mandarono al pontefice un’epistola per confermare di aver accolto positivamente le risoluzioni avanzate dai missi pontifici:

Τῇ πρὸ δέκα Καλανδῶν Δεκεμβρίων ἐν Κωνσταντινουπόλει […] Ἐπιστολὴ Μαρκιανοῦ βασιλέως πρὸς τὸν ἀρχιεπίσκοπον Ῥώμης Λέοντα […] Περὶ τῆς σπουδῆς καὶ τῆς εὐχῆς τῆς ἡμετέρας οὐκ ἀμφιβάλλει ἡ σὴ ἁγιότης ὅτιπερ ἀληθῆ τὴν τῶν Χριστιανῶν θρῃσκείαν καὶ τὴν ἀποστολικὴν πίστιν βεβαίαν διαμένειν βουλόμεθα καὶ παρὰ πάντων τῶν δήμον εὐσεβεῖ διανοίᾳ φυλάττεσθαι […] λοιπόν ἐστιν ἵνα εἰ ἀρέσκει τῇ σῇ ὁσιότητι ἐτὶ ταῦτα τὰ μέρη παραγενέσθαι καὶ τὴν σύνοδον ἐπιτελέσαι, τοῦτο ποιεῖν τῷ περὶ τὴν θρῃσκείαν ἔρωτι καταξιώσῃ (Marcian. Aug. ep. 8);

Ἐπιστολὴ Πουλχερίας αὐγούστας πρὸς τὸν ἁγιώτατον ἐπίσκοπον Ῥώμης Λέοντα […] (Pulch. Aug. ep. 9).

Nel giugno 451 S. ritornò nella penisola italica insieme agli altri legati, venne così riferita al papa la positiva accoglienza imperiale, per cui Leone Magno inviò risposta a corte, fiducioso nella difesa del corretto dogma, a fronte dell’atteggiamento favorevole di Marciano e Pulcheria8.

Il buon esito della missione permise ai legati di procedere anche nella carriera ecclesiastica, giacché S. circa un ventennio dopo il rientro dalla spedizione divenne vescovo di Mediolanum; il diacono Ennodius nel carme che gli dedicò, oltre ad annoverarlo nella successione degli episcopi mediolanensi, onorò la missione in territorio orientale (Enn. carm. 2,87: Tunc oriens victum peregrino lumine fassus). Secondo il catalogo vescovile basso medievale menzionato in esordio alla narrazione riguardante l’origine di S., egli morì il giorno ventinove maggio (Martyr. Rom., p. 99: Mediolani Sancti Senatoris episcopi, virtutibus et eruditione clarissimi) e venne sepolto presso la basilica mediolanense di S. Eufemia (Catal. archiepisc. Mediol.: ad Sanctam Eufimiam), che egli stesso fece erigere in onore della santa calcedonense, a protezione della fede ortodossa.


1 PCBE II/1, s.v. Aetherius, pp. 36-8; s.v. Basilius 4, pp. 258-60.

2 Cfr. anche Leo. ep. 70, 1: Ad Pulcheriam Augustam de Anatholio Episcopo […] ad effectum vero salubrium dispositionum velocius optinendum fratres et coepiscopos meos Abundium et Aetherium, sed et Basilium et Senatorem presbyteros, probatissimos viros […]; Leo. ep. 71: Ad Faustum et cetera […] ne ergo, quod inter longinquas regiones accidere solet, in nimias dilationes tenderent veritatis examina, fratres et coepiscopos nostros Abundium et Aetherium, sed et Basilium et Senatorem presbyteros, probatissimos viros, ad piisimum principem cum sufficienti paternarum auctoritatum instructione direximus […].

3 ODC, s.v. Nestorius, pp. 1138 s.; ODB II, s.v. Nestorianism/Nestorios, pp. 1459 s.

4 Ivi, s.v. Eutyches, p. 577; s.v. Monophysitism, pp. 1104 s.

5 Cfr. Leo. ep. 88: Leo Paschasino episcopo: […] et totam Constantinopolitanam ecclesiam cum monasteriis omnibus ac multis episcopis noveris praebuisse consensum et subscriptionibus suis Nestorium vel Eutychen cum suis anathematizasse dogmatibus.

6 ODC, s.v. Anatolius, p. 59; DHGE II, s.v. Anatole 9, coll. 1497-1500 (T. Camelot).

7 La trasmissione del testo degli atti avvenne attraverso una complessa tradizione bilingue siriaco-latina di cui giunsero a noi soltanto frammenti.

8 Cfr. Leo. ep. 79: Leo episcopus urbis Romae, Pulcheriae Augustae. […] Clementia igitur vestra cognoscat omnem Romanam Ecclesiam de universis fidei vestrae operibus plurimum gratulari, sive quod legationem nostram pio per omnia iuvistis affectu […], ep. 80: Leo episcopus urbis Romae, ad Anatolium episcopum Constantinopolitanum. […] De fratribus vero quos et epistolis tuis et legatorum nostrorum relatione communionis nostrae cupidos esse cognovimus […], ep. 83: Multam mihi fiduciam scribendi ad clementiam vestram, et litterae vestrae, quas veneranter accepi, et coepiscopi mei revertentes a Constantinopoli praebuerunt, non sola assertione verborum, sed ipsis iam operum effectibus demonstrantes, ad defensionem catholicae fidei divinum in vobis vigere praesidium.

Index nominum – Index rerum sacrarum – Index geographicus – Index rerum notabilium

Index nominum

Abundius (episcopus) Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Leo. epp. 69, 1, 70, 1, 71;
Aetherius (episcopus) Ivi;
Anatolius (episcopus) Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Leo. ep. 80;
Avienus Leo. ep. 69, 2;
Basilius Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Leo. epp. 69, 1, 70, 1, 71;
Eutychès Leo. ep. 88;
Faustus Id. ep. 71;
Leo/ Λέων (pontifex) Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Leo. epp. 69, 70, 71, 79, 80, 83, 88; Marcian. Aug. ep. 8; Pulch. Aug. Ep. 9;
Μαρκιανός, Marcianus (βασιλεύς) Leo. ep. 83; Marcian. Aug. ep. 8;
Nestorius Leo. ep. 88;
Paschasinus Ivi;
Πουλχερία / Pulcheria (αὐγοῦστα, Augusta) Leo. epp. 70, 79; Pulch. Aug. ep. 9;
Senator Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Leo. epp. 69, 1.2, 70, 1, 71; Enn. carm. 2, 87; De Sancto Senatore episcopo Mediolanensi in Insubria; Martyr. Rom., p. 99; Catal. archiepisc. Mediol.

Index rerum sacrarum

ἀληθής/ veritas Leo. ep. 71; Marcian. Aug. ep. 8;
antistes Leo. ep. 69, 2;
ἀρχιεπίσκοπος Marcian. Aug. ep. 8;
basilica baptismalis Gesta syn. Constantinopol. a. 450;
Χριστιανός Marcian. Aug. ep. 8;
coepiscopus Leo. epp. 69, 1, 70, 1, 71, 83;
confessio Id. ep. 69, 1;
Dominus Ivi;
devotio Ivi;
dogma Leo. ep. 88;
ecclesia Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Leo. ep. 88;
episcopus / ἐπίσκοπος Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Leo. epp.70, 88; Pulch. Aug. ep. 9; Enn. carm. 2, 87; De Sancto Senatore episcopo Mediolanensi in Insubria;
εὐχή Marcian. Aug. ep. 8;
fides apostolica/ πίστις ἀποστολική Leo. epp. 69, 1.2, 83; Marcian. Aug. ep. 8;
frater Leo. epp. 69, 1, 70, 1, 71;
lux, lumen Enn. carm. 2, 87;
missus Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Enn. carm. 2, 87;
monasterium Leo. ep. 88;
mysterium Enn. carm. 2, 87;
peregrinus Ivi;
presbyter Leo. ep. 69, 1, 70, 1, 71;
propheta Enn. carm. 2, 87;
sanctitas, sanctus Gesta syn. Constantinopol. a. 450; De Sancto Senatore episcopo Mediolanensi in Insubria;
schema Enn. carm. 2, 87;
sermo Ivi;
σύνοδος / Synodus Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Marcian. Aug. ep. 8.

Index geographicus

Capuensis (<Capua) Gesta syn. Constantinopol. a. 450;
Comensis (<Comum) Ivi;
Constantinopolitanus, Constantinopolis / Κωνσταντινούπολις Gesta syn. Constantinopol. a. 450; Leo. epp. 69, 2, 70, 1, 83, 88, Marcian. Aug. Ep. 8;
Insubria De Sancto Senatore episcopo Mediolanensi in Insubria;
Mediolanensis (<Mediolanum)

(<Sancta Eufimia)

Gesta syn. Constantinopol. a. 450; De Sancto Senatore episcopo Mediolanensi in Insubria; Martyr. Rom., p. 99; Catal. archiepisc. Mediol.;
Neapolitanus (<Neapolis) Gesta syn. Constantinopol. a. 450;
Oriens Enn. carm. 2, 87;
Ῥώμη Marcian. Aug. ep. 8; Pulch. Aug. ep. 9.

Index rerum notabilium

consul Leo. ep. 69, 1; Enn. carm. 2, 87;
eruditio Martyr. Rom., p. 99;
ingenium Enn. carm. 2, 87;
liber Ivi;
graecus et latinus (loquela) Gesta syn. Constantinopol. a. 450;
pudicitia Enn. carm. 2, 87;
secretum Ivi;
σπουδή Marcian. Aug. ep. 8;
studium Enn. carm. 2, 87;
subscriptio Leo. ep. 88;
virtus Enn. carm. 2, 87; Martyr. Rom., p. 99.
Mouterde 1930 = René Mouterde, Saint Abundius de Come et ses trois compagnons à un synode de Constantinople en 450, AB, 48 (1930), 124-129.

Tomea 1993 ꞊ Paolo Tomea, Tradizione apostolica e coscienza cittadina a Milano nel medioevo. La leggenda di san Barnaba, Milano 1993, 167 s.

  • Home
  • Presentazione
    • Il progetto di ricerca
    • La struttura del sito e le modalità di consultazione
    • Novità
  • inter Transpadanam et Orientem
    • Database – A Transpadana ad Orientem
    • Database – Ab Oriente ad Transpadanam
  • Bibliografia prosopografica
    • Abbreviazioni
  • Prosopografie 2024
  • Contatti
  • Guida alle citazioni
  • Link

Categorie

© 2022 HUMOT - COPYRIGHT, tutti i diritti riservati (All Rights Reserved)
Gestisci Consenso Cookie
Usiamo cookie per ottimizzare l'esperienza di utilizzo del nostro sito web.
Funzionale Sempre attivo
L'archiviazione tecnica o l'accesso sono strettamente necessari al fine legittimo di consentire l'uso di un servizio specifico esplicitamente richiesto dall'abbonato o dall'utente, o al solo scopo di effettuare la trasmissione di una comunicazione su una rete di comunicazione elettronica.
Preferenze
L'archiviazione tecnica o l'accesso sono necessari per lo scopo legittimo di memorizzare le preferenze che non sono richieste dall'abbonato o dall'utente.
Statistiche
L'archiviazione tecnica o l'accesso che viene utilizzato esclusivamente per scopi statistici. L'archiviazione tecnica o l'accesso che viene utilizzato esclusivamente per scopi statistici anonimi. Senza un mandato di comparizione, una conformità volontaria da parte del vostro Fornitore di Servizi Internet, o ulteriori registrazioni da parte di terzi, le informazioni memorizzate o recuperate per questo scopo da sole non possono di solito essere utilizzate per l'identificazione.
Marketing
L'archiviazione tecnica o l'accesso sono necessari per creare profili di utenti per inviare pubblicità, o per tracciare l'utente su un sito web o su diversi siti web per scopi di marketing simili.
Gestisci opzioni Gestisci servizi Gestisci {vendor_count} fornitori Per saperne di più su questi scopi
Visualizza preference
{title} {title} {title}